محمدامین زینلی، کارشناس ارشد باستانشناسی و فعال رسانه در یادداشتی نوشت: تپههای تاریخی از مهمترین نشانههای حضور و تداوم زندگی انسان در دورههای کهن هستند. آنها معمولاً در ظاهر شبیه پدیدهای طبیعیاند؛ اما بیشترِ آنها حاصل فعالیت و سکونت طولانی انسانها بر روی یک نقطه ثابتاند. در واقع، تپههای تاریخی نوعی «انباشته فرهنگی» به شمار میآیند که در طول صدها و گاهی هزاران سال شکل گرفتهاند.
تفاوت تپه طبیعی و تپه تاریخی
تپههای طبیعی نتیجه فرایندهای زمینساختی و رسوبیاند؛ یعنی بر اثر باد، فرسایش، رانش یا تجمع شن و خاک شکل میگیرند؛ ولی تپههای تاریخی یا فرهنگی، حاصل انباشته شدن بقایای زندگی انسانها هستند.
در این نوع تپهها، هر لایه نماینده یک دوره از سکونت انسانی است (از خانهها و ابزارها گرفته تا مواد خوراکی، خاکستر آتش، استخوان حیوانات و بقایای سفالها).
در موقعیتهایی که انسانها برای مدت طولانی در یک محل اسکان یافتهاند و بارها و بارها بر روی بقایای پیشینیان خود خانه جدید ساختهاند، سطح زمین به مرور بالا آمده و حالتی تپهمانند به خود گرفته است.
روند شکلگیری تپههای تاریخی
فرایند شکلگیری تپههای تاریخی معمولاً در چند مرحله رخ میدهد:
الف) آغاز سکونت
انسانهای اولیه برای زندگی در نقاطی که منابع آب، خاک حاصلخیز و امنیت داشتند، ساکن شدند. به طور معمول این مکانها اندکی مرتفعتر از سطح اطراف بودند تا از سیلابها در امان بمانند. نخستین خانهها با گل، خشت یا سنگ ساخته میشدند.
ب) تخریب طبیعی
مرور زمان، باد، باران، سیلاب یا حتی آتشسوزی باعث فروریختن خانهها میشد. آوار و بقایای خرابهها در همان مکان باقی میماند و مردم بر روی همان خاک و آوار، خانههای جدید میساختند.
ج) تکرار این چرخه
این چرخه طی قرنها بارها تکرار شد؛ ساخت، تخریب و بازسازی دوباره. در نتیجه، زمین هر بار کمی بالا میرفت. ضخامت هر لایه ممکن است، از چند سانتیمتر تا چند متر متفاوت باشد و هر لایه بیانگر دورهای از زندگی انسانی است.
د) ایجاد تپه فرهنگی
پس از چند هزار سال، مجموعهای از این لایهها روی هم انباشته میشود و بهشکل تپه درمیآید، (تپهای که در درون خود دهها نسل زندگی را دربر دارد). هنگامی که باستانشناسان تپهای را کاوش میکنند، در واقع لایههای زمانیِ این سکونتها را یکییکی مطالعه میکنند.
ساختار و محتوای لایهها
در لایههای پایینتر تپهها معمولاً آثار کهنتر دیده میشود؛ چون مربوط به اولین دورههای سکونت هستند. هر چه لایه بالاتر باشد، زمان آن جدیدتر است.
این لایهها ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- بقایای سازههای خشتی و دیوارها.
- سفالها، ابزارهای سنگی یا فلزی.
- آثار سوختگی و خاکستر.
- استخوان حیوانات و گاهی بقایای تدفین.
- نشانههایی از فعالیت کشاورزی و صنعتی (مثل کوره یا آخور).
به همین ترتیب، تپهها برای باستانشناسان مانند بایگانی (آرشیو) زندهای از تاریخ اجتماعی و زیستمحیطی منطقه هستند.
علت تداوم سکونت در یک نقطه
پرسش مهم این است که چرا انسانها جاهای جدید نمیساختند و همان نقطه را بارها بازسازی میکردند؟ چند دلیل دارد:
۱: دسترسی به منابع ثابت: وجود چشمه، رودخانه یا زمین حاصلخیز، دلیل اصلی سکونت مکرر در یک محل بود.
۲: جنبه فرهنگی و اجتماعی: مردم معمولاً به جایی که نیاکانشان زندگی کرده بودند، وابسته بودند و ترجیح میدادند، همان جا بمانند.
۳: امنیت: ساخت در ارتفاع، دید به اطراف و محافظت بهتر در برابر دشمنان و حیوانات را تضمین میکرد.
۴: صرفهجویی در کار: استفاده از مواد باقیمانده سازههای قدیمی آسانتر از شروع ساخت در نقطهای جدید بود.
اهمیت علمی تپهها
تپههای تاریخی برای پژوهشهای علمی اهمیت فراوانی دارند.
با مطالعه جنس خاک، سفالها و استخوانها میتوان اطلاعات زیادی درباره نوع تغذیه، سبک معیشت، فناوری ساخت، باورهای دینی و حتی تغییرات اقلیمی به دست آورد. به همین دلیل، هر تپه از دیدگاه علمی همانند «آرشیو زمیننگارانه تمدن انسانی» است.
امروزه در بسیاری از مناطق ایران، خاورمیانه و حتی اروپا و شرق آسیا، تپههای تاریخی، نخستین شواهد زیست دائم انسان به شمار میآیند. نمونههای مشهور همچون تپه سیلک در کاشان (استان اصفهان)، تپه قلیدرویش در قم، چغازنبیل در خوزستان یا چتلهویوک در کشور ترکیه، به خوبی این روند تدریجی را نشان میدهند.
جمعبندی
تپههای تاریخی نتیجه ترکیب دو عاملاند:
- فرایندهای طبیعی (رسوب، فرسایش و خاکسازی).
- فعالیتهای انسانی (ساختوساز، زندگی، تخریب و بازسازی).
این تپهها در واقع مکانهایی هستند که انسانها طی هزاران سال، لایهبهلایه بر روی زندگی گذشته خود زیستهاند؛ به همین دلیل هر وجب از خاک آن، بخشی از تاریخ انسان را در خود دارد.
شناخت و حفاظت از تپههای تاریخی یعنی احترام به ریشه خود ما، و درک این که چگونه بشر از خاک ساده، زیستگاه و تمدن ساخته است.
انتهای پیام/
نظر شما